اجرام غیرستاره ای
محتویات
اجرام غیرستاره ای
این عبارت اصطلاحی است که به اجرام رصدی خارج از منظومه شمسی که تک ستاره نیستند اطلاق می‌شود. به طور خلاصه و در مجموع، به سحابی ها، خوشه‌های ستاره‌ای و کهکشان ها، «اجرام غیر ستاره‌ای» گفته می‌شود.
این اجرام خصوصآ در بین رصد گران معروف ترند و اصولآ رصد گران با ابزار‌های خود به شکار اجرام غیر ستاره‌ای می‌روند.
البته این اجرام از نظر نورانیت، ابعاد و فاصله تنوع بسیار زیادی دارند و نمی‌توان از این حیث آنها را با هم مقایسه کرد، اما در مجموع همه آنها بین رصدگران به «اجرام غیر ستاره‌ای» مشهورند
نام گذاری
با جستجو كردن در هر مجله‌ی ستاره‌شناسی با اسامی مختلف و عجیب و غریبی رو به رو می‌شوید. نام‌هایی مانند Arp220 ،MWC560،3C273، QSO0957+561 1E1740/7-2942 و PSR 1257+12. برخی اختصاص به كهكشان‌ها دارند، گروهی شامل سحابی‌ها و خوشه‌های ستاره‌ای هستند و بعضی هم تپ‌اخترها، اختروش‌ها، اجرام رادیویی، منابع پرتو ایكس و كلاً هر چیزی كه در باغ وحش كیهانی وجود دارد. خوشبختانه رصدگرهای آسمان احتیاجی به حفظ كردن نام صدها نویسنده، حروف اختصاری یا كدهای مختلف منابع نوری آسمان ندارند.
M حرف اول مسیه
اجرام اعماق آسمان مانند خوشه‌های ستاره‌ای و سحابی‌ها، از همان روزهای اول كه تلكسوپ‌ها آسمان شب را می‌كاویدند، مورد توجه بودند. اما شارل مسیه ستاره‌شناس فرانسوی بود كه در اواخر قرن 18 میلادی توجهی جدی به این اجرام كرد و آنها را در فهرستی مرتب كرد كه امروزه با نام فهرست مسیه شناخته می‌شود. مسیه رصدگر و كاشف دنباله‌دارها بود كه هدف اصلی او از تهیه‌ی این فهرست، گردآوری اجرام شبه‌دنباله‌دار برای جلوگیری از خطای احتمالی خود او و همكارانش بود. بیشتر این اجرام را خود مسیه كشف كرد، اما تعدادی را هم ستاره‌شناسان دیگر از جمله پییِر مِشَن نخستین بار دیدند. فهرست مسیه شامل پرنورترین اجرام توده‌ای و غیرستاره‌ای دو سوم شمالی آسمان است و به همین دلیل با وجود گذشت 200 سال، هنوز هم پركاربردترین فهرست اجرام اعماق آسمان است. عرف بر این است كه هر ستاره‌شناس آماتوری كه به رصد كهكشان‌ها و خوشه های ستاره‌ای علاقه‌مند می‌شود، كار خود را با این فهرست شروع می‌كند. همه‌ی 103 جرم این فهرست (که در ویرایش های بعدی به ترتیب به 108، 109 و 110 جرم رسید) در حومه‌ی شهر با تلسكوپ‌های 6 اینچ دیده می‌شوند. برخی از رصدگران با تلسكوپ 2/4 اینچ شكستی هم تمام اجرام این فهرست را می‌بینند و در مناطق بسیار تاریك با دوربین دو چشمی 50×8 نیز همه‌ی آنها دیده می‌شوند.
NGC و فهرست‌های دیگر
فهرست بزرگ بعدی كه با نام NGC منتشر شد، هنوز هم به طور گسترده استفاده می‌شود. فهرست NGC یا «كاتالوگ عمومی جدید سحابی‌ها و خوشه‌های ستاره‌ای» را جان درایر در سال 1888 میلادی ارائه داد. این فهرست خلاصه‌ای از تمام فهرست‌های غیرستاره‌ای است كه ستاره‌شناسان قرن نوزدهم تهیه كرده بودند. سرآمد آنها «كاتالوگ عمومی سحابی‌ها» بود كه جان هرشل آن را در سال 1864 منتشر كرده بود. فهرست NGC شامل 7840 جرم غیر ستاره‌ای مختلف است كه به ترتیب بُعد، بر اساس موقعیت نقطه یاعتدال بهاری در سال 1860 میلادی تنظیم شده است. با كشف اجرام بیشتر، درایر در سالهای 1895 و 1908 دو فهرست مكمل را به فهرست NGC با نام فهرست ضمیمه یا IC منتشر كرد و در نتیجه تعداد كل اجرام به 13226 جرم غیر ستاره‌ای رسید. همه‌ی این فهرست‌ها را می‌توان حاصل یك كار دانست. این فهرست تقریباً تمام اجرام پخش (غیر نقطه‌ای) آسمان را كه با تلسكوپ‌های 8 تا 12 اینچ در مناطق با آلودگی نوری كم و متوسط می‌توان دید و تمام آنهایی را که در رصدگاهی ایده‌آل و با یك تلسكوپ 12 اینچ در مناطق با آلودگی نوری كم تا متوسط می‌توان دید را شامل می‌شود. در رصدگاهی ایده‌آل و با یك تسلكوپ 12 اینچ با كیفیت، همه‌ی اجرام NGC دیده می‌شوند. اما قضیه‌ی IC فرق می‌كند! نیمی از اجرام IC با رصد مستقیم كشف شده‌اند، اما بیشتر اجرام IC دوم (یعنی اجرام شماره IC1530 به بالا) به روش‌های عكسبرداری دیده شده‌اند، كه این امر رصد مستقیم آنها را غیر ممكن یا بسیار مشكل می‌كند. شمار زیادی از اجرام غیر ستاره‌ای به خصوص كهكشان‌ها، در پروژه‌های مختلف از جمله عكسبرداری جنوب آسمان در رصدخانه‌های هاروارد کشف و دسته‌بندی می‌شدند. برای رصدگرانی كه پا را از NGC و IC فراتر می‌گذارند، فهرست بعدی، فهرست UGC، مخفف كاتالوگ عمومی كهكشان‌ها اپسالا است. این مجموعه شامل 12940 كهكشان درخشان با میل بالاتر از 2/5- درجه است. كاملتر از این فهرست، فهرست بزرگ اجرام نجومی غیر ستاره‌ای مرئی (MOL) است كه حاصل كار رابرت دیكسون و جرج سانبرن است (انتشارات دانشگاه ایالتیاوهایو، سال 1980). 185000 جرم كه خلاصه‌ای از 270 فهرست دیگر است، این مجموعه را تشكیل داده است.
كمی پیچیده‌تر
هر چیزی با گذشت زمان پیچیده‌تر می‌شود. با گسترش نجوم، گروه‌های اجرام بیشتری شناسایی می‌شدند و برای این كه جرمی در یكی از این گروهها قرار گیرد، باید نام جدیدی را به خود می‌گرفت. چنانچه كهكشان ارپ 220، كه در اول مطلب دیدید، همان IC4553 و IC4554 است (كه به خاطر شكل خاص این كهكشان (كه احتمالاً نتیجه‌ی برخورد و ادغام دو كهكشان مارپیچی است). هالتون آرپ آن را در اطلس كهكشان‌های عجیب كه در سال 1966 منتشر كرد، گنجاند. با كشف جرمی در ورای باند مرئی امواج الكترومغناطیسی، نام جدیدی برای آن انتخاب می‌شود. یكی از پرنورترین آن كهكشان‌ها در خوشه‌ی كهكشانی سنبله، , M87 (NGC 4486) است كه به نامهای دیگری از جمله BG78 920421+0.918221,621+8221SE1, 472 C3,A و 28221f SARI+0421+ شناخته می‌شود. این اسامی در بین 20 نامی كه در پایگاه داده‌های فراكهكشانی ناسا برای این جرم ثبت شده قرار دارند. در نخستین روزهای نجوم رادیویی «سنبله A» شناسایی شد. كه در آن زمان به علت كم بودن قدرت تفكیك تلسكوپ‌های رادیویی، منبع رادیویی كل صورت فلكی در نظر گرفته می‌شد. 3C 274 از اعضای كاتالوگ سوم كمبریج، برای منابع رادیویی است كه مانند فهرست مسیه برای اجرام مرئی حاصل كارهای اولیه است و تعدادی از بهترین‌ها را در خود دارد. چنانچه وجود فهرست‌های خیلی بهتر از اجرام رادیویی كه منتشر شده‌اند، پرنورترین اختروش آسمان (ستاره‌ای كه از قدر ظاهری 13 در سنبله) برای همیشه با نام 3C 273 شناخته خواهد شد. سه نام آخر M87 به صورت مختصات میل و بعد از این جرم، بر اساس موقعیت نقطه‌ای اعتدال بهاری در سال 1950 تدوین شده است. دوباره به 1ES 1228+126 دقت كنید. دو گروه عددی وجود دارد كه یكی بعد را نشان می‌دهد كه در این مورد 12 ساعت و 28 دقیقه است و دیگری كه 12/6+ است، نشان‌دهنده‌ی میل جرم آسمانی است. این نوع نام گذاری تقریباً نامتناهی و كاربردی است، ولی كمی پیچیدگی هم دارد. اما معنی پیشوند چیست؟ «1ES» نام فهرستی از منابع كیهانی در طول موج اشعه ایكس است كه ماهواره یاینشتین آن را شناسایی كرده است. نام «87GB» نیز اشاره به فهرستی از اجرام رادیویی شمال دارد كه در رصدخانه‌ی رادیویی گرین بنك در ویرجینیای غربی تهیه شده است. و سرانجام IRAS یك ماهواره‌ی نجومی فروسرخ بود كه با پرتاب در سال 1983 میلادی، نخستین پویش آسمان در طول موج فروسرخ دور را انجام داد. M87، به شكل منبعی «كم نور» در فهرست داده‌های IRAS كه در سال 1990 منتشر شد دیده می‌شود.
منبع
مجله نجوم 201
