در حال ویرایش اسطرلاب

اسطرلاب واژه بونانی است که از دوبخش اسطرو به معنای [[ستاره]] و دیگری لاب به معنای ترازو و اندازه گیر ساخته شده است.در تاریخ دانش [[ستاره شناسی|اخترشناسی]] آن را دستگاهی دانسته اند  که با آن می‌توان جایگاه ستارگان را در هر زمان از روزهای سال دید و پویش آن را پیگیری شد.برخی دانشوران فارسی زبان آن را [[ستاره]] یاب گفته اند.در زبان و ادب پارسی نام های دیگری برای اسطرلاب آمده است.جام جم و جام جهان نما که به پیشینه تاریخی نیز وابستگی دارد از آن شمارند.جمشید جم را از نخستین پادشاهان ایرانی است پایه گذار جشن های نوروزی و دارنده جام جهان بین می شناسیم.در زبان دانشی امروز آن را به معنای هماهنگ کننده و ستاره یاب می خوانند.در زبان تازی وضع الکره گفته می شود.

گونه خرد ساده تری از ابزار مسطح است.شرف الدین مظفر طوسی (سده ششم مهی) اسطرلابی به شکل خط کش ساخت که چون کار چندانی از آن بر نمی آمد همه گیر نشد.

اسطرلاب از آغاز به پیکره کره ساخته می شد.در جهان اسلام نیز افزون بر شناخت اسطرلاب مسطح نخست به اسطرلاب کروی توجه بیشتری نشان داده شد.از جابربن سنان به عنوان نخستین سازنده اسطرلاب کروی در جهان اسلام یاد می شود.فضل بن حاتم نیریزی نوشتاری در برتری اسطرلاب کروی بر گونه مسطح نوشت.برای ساخت و پرداخت اسطرلاب کروی آشنایی با چگونگی نگاره کشیدن فضای سه بعدی بر رویه مسطح بایسته بود.آسانی جابه جایی گونه مسطح به زودی برتری های گونه کروی را در سایه نهاد و خود همه جا پاگیر شد.اسطرلاب کروی در سده نهم مهی بدست مسلمانان ساخته شد.از این گونه ابزار تنها یک نمونه بجای مانده است که در موزه تاریخ دانش اکسفورد انگلستان نگهداری می شود.جنس اسطرلاب ها در زمان هایی پیشین از سفال و چوب بوده است.سپس نمونه هایی فلزی از جنس برنج  ساخته شده است.

به گمانی درست کهن ترین اسطرلاب بجای مانده از تاریخ 374 مهی دست ساخته دو برادر به نام های احمد و محمد فرزندان ابراهیم در اصفهان است که توانایی بسیار بالای آنان را نشان می دهد.این اسطرلاب بی مانند هم اینک در موزه اسمولین اکسفورد نگهداری می شود.بر پایه گزارش تاریخ نگاران دانش در پهنه ابزار شناسی دستگاه های ستاره‌شناسی از 165 اسطرلاب کهن و بازمانده خاورزمین که به درستی بررسی شده اند 65 نمونه ساخت ایرانیان 42 نمونه از هنروران اسپانیا و شمال آفریقا 27 نمونه دست ساز مسلمانان هند 21 ابزار ساخت تازیان 8 نمونه ساخت هندوان و 2 ابزار دست ساز کلمبیان دیده شده است.در این فهرست ایرانیان بر فراز گزارش جای گرفته اند.اسطرلاب های ایرانی کارآمدی ابزاری و زیبایی هنری را با هم دارند.تازه ترین و بزرگترین اسطرلاب شناسنامه دار تاریخی ساخته زنده یاد دکتر ابوالفضل نبئی استاد تاریخ پژوهشگر گاهشماری و تاریخ دانش اخترشناسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد در بخش ستاره‌شناسی موزه استان قدس رضوی نگهداری می شود.