در حال ویرایش اسطرلاب

[[رده:ابزارهای نجومی]]
[[File:Astrolabe-Persian-18C.jpg|200px|thumb|left|نمونه یک اسطرلاب ایرانی]]
== واژه شناسی ==

اسطرلاب واژه بونانی است که از دوبخش اسطرو به معنای [[ستاره]] و دیگری لاب به معنای ترازو و اندازه گیر ساخته شده است.در تاریخ دانش [[ستاره شناسی|اخترشناسی]] آن را دستگاهی دانسته اند  که با آن می توان جایگاه ستارگان را در هر زمان از روزهای سال دید و پویش آن را پیگیری شد.برخی دانشوران فارسی زبان آن را [[ستاره]] یاب گفته اند.در زبان و ادب پارسی نام های دیگری برای اسطرلاب آمده است.جام جم و جام جهان نما که به پیشینه تاریخی نیز وابستگی دارد از آن شمارند.جمشید جم را از نخستین پادشاهان ایرانی است پایه گذار جشن های نوروزی و دارنده جام جهان بین می شناسیم.در زبان دانشی امروز آن را به معنای هماهنگ کننده و ستاره یاب می خوانند.در زبان تازی وضع الکره گفته می شود.

== تاریخواره ==
ساخت اسطرلاب را به بطلمیوس [[ستاره‌شناس]] نامدار سده هایی پیش از میلاد مسیح وابسته کرده اند.گفته اند ابرخس یونانی (هیپارک) که در سده دوم پیش  از میلاد مسیح می زیسته و دیده وری های  آسمانی داشته است.در این ابزار دگرگونی هایی افزوده است.این نوآوری ها به افزایش کارایی دستگاه اسطرلاب انجامیده است.در سرزمین دانش پرور و دانشمند  خیز میان دو رودان اسطرلاب کاربرد [[ستاره شناسی|اخترشناسی]] پیشرفته ای داشته است.در سال های پایانی سده پنجم میلاد مسیح فناوری ساخت و کاربرد اسطرلاب در بیزانس به اوج خود رسیده است و پس از ایستایی کوتاهی تا سده های میانی پیوستگی داشته است.از آن زمان تنها یک اسطرلاب در دست است که نوشته های روی آن به زبان یونانی است.انچه روشن است این است که اسطرلاب  کهن ترین ابزار دانشی جهان در [[ستاره شناسی]] و فناوری زندگی انسان شناخته شده است. 
در سده دوم مهی و در روزگار فرمانروایی اسلامی اخترشناسان ایرانی و مسلمان با این ابزار ستاره‌شناسی آشنا شدند.استفاده های بسیاری از آن کردند و بالندگی کاربرد و ساخت آن کوشندگی بالایی بروز دادند.نخستین کسی که در روزگار اسلامی اسطرلاب ساخت و آن را بکار برد ابراهیم بن حبیب فزاری بود.این گزارش تاریخی به نوشته [[عبدالرحمان صوفی|عبدالرحمان صوفی رازی]] در "[[صورالکواکب]]" آمده است.کهن ترین نوشتار به زبان فارسی درباره اسطرلاب "روضه المنجمین" از شهمردان فرزند آبی الخیر رازی به تاریخ نگارش 466 مهی به یادگار مانده است.هم چنین آمده است پیشینه دار ترین نوشتار در جهان اسلام در این باره کتاب "الجامع فی الاسطرلاب علما و عملا"خوانده شده به نام جابرابن حیان است.ابن مشاط سرقسطی (سده پنجم مهی) این نوشتار را در دیده و آن را بی همانند یافته است.دانشمندان اخترشناس در سده های طلایی(سوم تا نهم مهی) شکوفایی دانش ها در فرمانروایی اسلامی به پیشرفت های بسیاری به ویژه در ستاره‌شناسی رسیدند.آنها هزاران اسطرلاب در ایران و جهان اسلام ساختند و صدها نوشته  به زبان فارسی و تازی پرداختند.آیین اسلامی به انگیزه انجام بهنگام کردار های دینی زمینه ساز بالندگی دانش [[ستاره شناسی]] کاربردی شد.در سده هفتم مهی در سراسر جهان اسلام از هندوستان تا اسپانیا اسطرلاب را می شناختند و آن را بکار می بردند.هنروران بسیاری در پهنه ایران و اسلام اسطرلاب های کار آمد و زیبایی ساختند.از این قلمرو گسترده اسطرلاب به شهر های ونیز و سیسیل در اروپا راه پیدا کرد و شناخته شد.مردم باختر زمین ان را پذیرا شدند و بکار گرفتند.در همین زمان و بعد از آن بسیاری از اسطرلاب ها به بیرون برده شدند و اکنون برخی موزه های باختر زمین (اسپانیا،انگلستان، ایتالیا) میزبان ناخوانده این ابزار های هنرمندانه و دانشورانه [[ستاره شناسی]] هستند.ارزش ویژه این ابزار در تاریخ دانش اخترشناسی از دو دیدگاه بسیار سودمند است:از یک سو اسطرلاب نخستین ابزاری است که به باختر زمین رسیده و از سوی دیگر تنها دستگاهی است که دانشمندان ستاره شناس ایرانی و اسلامی بیشترین شمار نوشته ها را درباره اش نوشته اند.دگرگونی هایی در آن انجام داده اند و برای کاربرد بهتر و هماهنگ با نیاز هایشان آن را بهبود بخشیده اند.

== گونه شناسی ==
گونه های ارزشمند اسطرلاب مسطح خطی و کروی شناخته شده اند.

== اسطرلاب مسطح ==
نخستین کسی که اسطرلاب مسطح را ساخت ابیون بطریق بود که در شهر حران زندگی می کرد.اسطرلاب مسطح دارای دو رویه فلزی است که قطر آنها نزدیک 10 تا 25سانتی متر است.یکی از این دو رویه که  (صحیفه) نامیده می شود نشانگر [[زمین]] است و روی آن خط هایی کشیده شده اند که [[طول و عرض جغرافیایی]] افق دیده ور و زاویه جرم های آسمانی را در بالای خط افق نشان می دهند.هر صحیفه را برای [[عرض جغرافیایی]] ویژه ای ساخته اند.هم از این رو صحیفه های گوناگونی آماده و فراهم آورده می شد تا در عرض های جغرافیایی گوناگون بکار برده شوند.رویه دیگری که نگاره ویژه ای نیز دارد شبکه یا عنکبوتیه نامیده می شود و بر روی صحیفه قرار می گیرد.شبکه نشان دهنده نگاره ساده ای از آسمان است و روی آن جای ستارگان  نورانی با شاخص هایی منحنی وار نشان داده شده است.از این گذشته روی شبکه [[دایره البروج]] یعنی گذر گاه سالانه [[خورشید]] در آسمان نسبت به ستارگان و [[منطقه البروج]] نیز نشان داده می شود.منطقه البروج نگاره دایره ای از آسمان است که دارای دوازده صورت آسمانی است.هر کدام از آنها را یک برج می نامند.این چنین در دید می آید که [[خورشید]] در زمان یک سال این دایره را می پیماید.اسطرلاب های مسطح خود بیش از بیست گونه خرد دارند:اسطرلاب اسی طبلی/مطبل/سرطانی/مسطن/مبطخ/حلزونی/ثوری/جاموسی/شقایقی/سفرجلی/زورقی و صلیبی.
این نام گذاری ها در 9 مورد نخست به نگاره منطقه البروج در رویه عنکبوتیه بستگی دارد.اسطرلاب زورقی  نو اوری ابوسعید سجزی (سده چهارم مهی) است.گفتنی است اسطرلاب مسطح همگانی ترین گونه این ابزار ستاره‌شناسی است.

== اسطرلاب خطی ==
گونه خرد ساده تری از ابزار مسطح است.شرف الدین مظفر طوسی (سده ششم مهی) اسطرلابی به شکل خط کش ساخت که چون کار چندانی از آن بر نمی آمد همه گیر نشد.

== اسطرلاب کروی ==
اسطرلاب از آغاز به پیکره کره ساخته می شد.در جهان اسلام نیز افزون بر شناخت اسطرلاب مسطح نخست به اسطرلاب کروی توجه بیشتری نشان داده شد.از جابربن سنان به عنوان نخستین سازنده اسطرلاب کروی در جهان اسلام یاد می شود.فضل بن حاتم نیریزی نوشتاری در برتری اسطرلاب کروی بر گونه مسطح نوشت.برای ساخت و پرداخت اسطرلاب کروی آشنایی با چگونگی نگاره کشیدن فضای سه بعدی بر رویه مسطح بایسته بود.آسانی جابه جایی گونه مسطح به زودی برتری های گونه کروی را در سایه نهاد و خود همه جا پاگیر شد.اسطرلاب کروی در سده نهم مهی بدست مسلمانان ساخته شد.از این گونه ابزار تنها یک نمونه بجای مانده است که در موزه تاریخ دانش اکسفورد انگلستان نگهداری می شود.جنس اسطرلاب ها در زمان هایی پیشین از سفال و چوب بوده است.سپس نمونه هایی فلزی از جنس برنج  ساخته شده است.

== ساخت و پرداخت اسطرلاب ها ==
به گمانی درست کهن ترین اسطرلاب بجای مانده از تاریخ 374 مهی دست ساخته دو برادر به نام های احمد و محمد فرزندان ابراهیم در اصفهان است که توانایی بسیار بالای انان را نشان می دهد.این اسطرلاب بی مانند هم اینک در موزه اسمولین اکسفورد نگهداری می شود.بر پایه گذارش تاریخ نگاران دانش در پهنه ابزار شناسی دستگاه های ستاره‌شناسی از 165 اسطرلاب کهن و بازمانده خاورزمین که به درستی بررسی شده اند 65 نمونه ساخت ایرانیان 42 نمونه از هنروران اسپانیا و شمال افریقا 27 نمونه دست ساز مسلمانان هند 21 ابزار ساخت تازیان 8 نمونه ساخت هندوان و 2 ابزار دست ساز کلمبیان دیده شده است.در این فهرست ایرانیان بر فراز گزارش جای گرفته اند.اسطرلاب های ایرانی کارامدی ابزاری و زیبایی هنری را با هم دارند.تازه ترین و بزرگترین اسطرلاب شناسنامه دار تاریخی ساخته زنده یاد دکتر ابوالفضل نبئی استاد تاریخ پژوهشگر گاهشماری و تاریخ دانش اخترشناسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد در بخش ستاره‌شناسی موزه استان قدس رضوی نگهداری می شود.

== منبع ==
مجله اسمان شب/سال نخست/شماره هفتم/شهریور 1389