در حال ویرایش شهاب

[[رده: نجوم رصدی]][[رده:اجرام کوچک منظومه شمسی]]

== شهاب ==

[[پرونده:Leonid_Meteor.jpg|بندانگشتی|چپ]]
اجسام جامد کوچک‌‌‌تر از سیارک‌‌‌ها را شهاب‌واره می‌‌‌نامند. البته مرز بین سیارک و شهاب‌واره چندان مشخص نیست؛ بر اساس سلیقه، گاهی یک جسم ده متری را سیارک، و گاهی شهاب‌واره می‌‌‌گویند. اگر چنین جسمی را آنقدر رصد کنند که عناصر مداری آن شناخته شود، می‌‌‌توان آن‌‌‌را یک [[سیارک]] نامید. 
<ref name="multiple1"> کتاب مبانی ستاره‌شناسی/هانو کارتونن و همکاران/ مترجم: غلامرضا شاه‌علی </ref>


وقتی که یک شهاب‌واره به [[اتمسفر|جو]] برخورد می‌‌‌کند، یک پدیده‌‌‌ی اپتیکی، موسوم به شهاب، دیده می‌‌‌شود. جرم کوچک‌‌‌ترین اجسامی که به یک شهاب منجر می‌‌‌شوند، حدود یک گرم است. شهاب‌واره‌‌‌های کوچک‌‌‌تر از این، یک پدیده‌‌‌ی اپتیکی را به ‌‌‌وجود نمی‌‌‌آورند؛ اما حتی آن‌ها را نیز می‌‌‌توان با یک رادار که قادر به شناسایی ستون هوای یونیده باشد، رصد کرد. ریزشهاب‌واره‌‌‌ها را به‌‌‌وسیله‌‌‌ی آشکارسازهای ذرات نیز، که روی ماهواره یا فضاپیما نصب می‌‌‌شود، می‌‌‌توان مورد مطالعه قرار داد. شهاب‌‌‌های درخشان را آتش‌‌‌گوی می‌‌‌نامند.<ref name="multiple1"> کتاب مبانی ستاره‌شناسی]/هانو کارتونن و همکاران/ مترجم: غلامرضا شاه‌علی </ref>


با کاهش اندازه‌‌‌ی شهاب‌واره‌‌‌ها، تعداد آن‌ها به‌‌‌سرعت افزایش می‌‌‌یابد. برآورد کرده‌‌‌اند که در هر روز، دست کم ۱۰۰ تن ماده‌‌‌ی شهابی روی زمین فرو می‌‌‌ریزد. بیش‌تر این مواد از ‌‌‌شهاب‌واره‌‌‌های ریزی سرچشمه می‌‌‌گیرد که هیچ پدیده‌‌‌ی قابل رؤیتی ندارند.<ref name="multiple1"> کتاب مبانی ستاره‌شناسی/هانو کارتونن و همکاران/ مترجم: غلامرضا شاه‌علی </ref>


به دلیل دورنمای سه‌‌‌بُعدی، چنین به‌‌‌نظر می‌‌‌رسد که تمام شهاب‌‌‌هایی که از یک راستا می‌‌‌آیند، از یک نقطه گسیل می‌‌‌شوند. از جمله‌‌‌ی این [[بارش شهابی|بارش‌‌‌های شهابی]] (Meteor Streams or Meteor Showers )، می‌‌‌توان از [[بارش برساوشی|برساوشی‌‌‌]]ها (Perseids ) در ماه اوت و [[بارش جوزایی|جوزائی‌‌‌]]ها (Geminids) در دسامبر نام برد. این نام‌‌‌گذاری بر اساس صورت فلکی‌‌‌ای است که به‌‌‌نظر می‌‌‌رسد نقطه‌‌‌ی گسیل در آن قرار دارد. به‌‌‌طور میانگین، در هر ساعت می‌‌‌توان چند شهاب پراکنده را دید. در یک بارش شهابی شدید، حتی تا چند ده شهاب در دقیقه قابل رؤیت است؛ هر چند که نرخ عادی، چند ده شهاب در ساعت می‌‌‌باشد.

بیش‌تر شهاب‌واره‌‌‌ها کوچک‌‌‌اند و در ارتفاع ۱۰۰ کیلومتری می‌‌‌سوزند. با وجود این، ممکن است بزرگ‌‌‌ترها از جو عبور کرده، به زمین سقوط کنند. این‌ها را [[شهاب سنگ]] (Meteorite ) می‌‌‌نامند. سرعت نسبی یک شهاب‌واره، به‌‌‌صورت معمول بین ۱۰ تا ۷۰ کیلومتر بر ثانیه است. سرعت اجسام بزرگ‌‌‌تر در جو زمین کاهش نمی‌‌‌یابد؛ از این رو آن‌ها با همان سرعت کیهانی خود به زمین برخورد کرده، دهانه‌‌‌های برخوردی بزرگی را به‌‌‌وجود می‌‌‌آورند. سرعت اجسام کوچک‌‌‌تر کند شده، مانند یک تکه سنگ سقوط می‌‌‌کنند. البته برخورد اجسام بزرگ، با قطر یک متر یا بیش‌تر، ممکن است فاجعه‌‌‌هایی را در مقیاس بزرگ به‌‌‌بار آورد.<ref name="multiple1"> کتاب مبانی ستاره‌شناسی/هانو کارتونن و همکاران/ مترجم: غلامرضا شاه‌علی </ref>


شهاب‌‌‌سنگ‌‌‌های آهنی (Iron Meteorites) که تقریباً از آهن-نیکل خالص ساخته شده‌‌‌اند، حدود یک چهارم تمام شهاب‌‌‌سنگ‌‌‌ها را به خود اختصاص می‌‌‌دهند. عملاً این شهاب‌‌‌سنگ‌‌‌ها بین شهاب‌‌‌واره‌‌‌ها در اقلیت هستند، اما آن‌ها سفر سخت خود را در جو، آسان‌‌‌تر از اجسام ضعیف‌‌‌تر سپری می‌‌‌کنند. سه چهارم دیگر را شهاب‌‌‌سنگ‌‌‌های سنگی (Stony Meteorites ) یا شهاب‌‌‌سنگ‌‌‌های سنگی-آهنی (Stone-Iron Meteorites ) تشکیل می‌‌‌دهند.<ref name="multiple1"> کتاب مبانی ستاره‌شناسی/هانو کارتونن و همکاران/ مترجم: غلامرضا شاه‌علی </ref>


شهاب‌‌‌واره‌‌‌ها خود به سه گروه، با تعداد تقریباً یکسان در هر گروه، تقسیم می‌‌‌شوند. یک سوم، سنگ‌‌‌های معمولی موسوم به کندریت (Chondrite ) است. گروه دوم که ضعیف‌‌‌تر است شامل کندریت‌‌‌های کربن‌‌‌دار (Carbonaceous Chondrites ) می‌‌‌شود؛ و دسته‌‌‌ی سوم را مواد [[دنباله دار]]ها به‌‌‌وجود می‌‌‌آورد، یعنی اجسامی سست از یخ و برف که نمی‌‌‌توانند تا زمین دوام بیاورند.<ref name="multiple1"> کتاب مبانی ستاره‌شناسی/هانو کارتونن و همکاران/ مترجم: غلامرضا شاه‌علی </ref>


بسیاری از بارش‌‌‌های شهابی، در مدارهایی یکسان با یک دنباله‌‌‌دار شناخته شده قرار دارند؛ لذا دست کم تعدادی از شهاب‌واره‌‌‌ها دارای منشأ دنباله‌‌‌داری هستند. نزدیک به حضیض خورشیدی، در هر ثانیه چندین تن شن در مدار یک دنباله‌‌‌دار باقی می‌‌‌ماند. چندین نمونه از شهاب‌‌‌سنگ‌‌‌ها از ماه یا مریخ سرچشمه گرفته‌‌‌اند. خرده‌‌‌های ناشی از برخوردهای بزرگ ممکن است به فضا پرتاب شده، در نهایت به زمین برسند. تعدادی از شهاب سنگ‌‌‌ها نیز خرده‌‌‌های سیارک‌‌‌ها هستند.<ref name="multiple1"> کتاب مبانی ستاره‌شناسی/هانو کارتونن و همکاران/ مترجم: غلامرضا شاه‌علی </ref>


== مشاهده شهاب ها ==

اگر شب هنگام به حالت دراز کش به آسمان خیره شوید تعدادی شهاب را خواهید دید. البته هرگاه محل قرار گیری شما تاریک، به دور از آلودگی نوری چراغ های شهر، باشد برای رویت شهابها بسیار مناسب است. در این شرایط، حتی اگر دقیقا ندانید که به کجای آسمان نگاه کنید، چشمتانن رگه های روشن را به آسانی پیدا می‌کند.بهترین موقع برای دیدن شهابها بین نیمه شب و سپیده دم است.درخشندگی شهابها عمدتا به سرعت ورود آن به جو بستگی دارد.در ساعات شامگاه (پیش از نیمه شب) شهابهایی را که می بینیم، با حرکت زمین به دور خورشید، جلو میروند و از این رو باسرعتی کم تر (تقریبا 15km/sec ) به جو وارد می شوند.اما در ساعات پیش از صبح، شهابهایی که به جو ما از مقابل با زمین برخورد میکنند و در نتیجه سرعت زمین به سرعت آنها افزوده می‌شود و به 70km/sec می‌رسد.از این رو بسیار درخشانتر به چشم می آیند.برای درک بهتر این اثر، فرض کنید که وقتی با اتومبیل از میان رگبار عبور میکنید چه اتفاقی می افتد. سرعت برخورد قطره های باران به شیشه جلوی ماشین بسیار زیاد تر از برخورد آنها به شیشه عقب ماشین است.<ref name="multiple3">کتاب نجوم دینامیکی / نوشته رابرت تی دیکسون / ترجمه احمد خواجه نصیر طوسی </ref>

== اصطلاحات اولیه  ==

برای فهم دقیق بارش های شهابی و رصد آن ها نیازمند آشنایی با مهمترین اصطلاحات اولیه هستیم که در ابتدا به ظح آن ها خواهیم پرداخت.  <ref name="multiple2"> بارش های شهابی ، نویسنده : امیر حسن زاده ، ایران شناسی ، شماره انتشار 228</ref>

== قدر شهاب ==

شهاب ها هم مانند ستاره های درخشندگی متفاوتی دارند که با مقیاس قدر بیان می‌شود. قدر شهاب بیانگر مقدار روشنایی آن در هنگام اوج درخشندگی ان است . قدر شهاب را میتوان با مقایسه با قدر [[ستاره]] های نزدیک به رد شهاب مقایسه و پیش بینی کرد که این کار تقریبی است و با دقت و تجربه میتوان از خطای آن کاست . <ref name="multiple2"> بارش های شهابی ، نویسنده : امیر حسن زاده ، ایران شناسی ، شماره انتشار 228</ref>


== طول رد ==

برخی از شهاب ها رد بلندی و بعضی ردی کوتاه دارند.طول ظاهری مسیری که یک شهاب طی می کند .طول رد گفته می شودو بر حسب [[درجه]] بیان می شود . برای اندازه گیری این کمیت میتوانید از همان مقیاس های رایج زاویه سنجی استفاده کنید . <ref name="multiple2"> بارش های شهابی ، نویسنده : امیر حسن زاده ، ایران شناسی ، شماره انتشار 228</ref>



== رنگ ==

شهاب ها رنگ های مختلفی دارند. وقتی جرم سازنده شهاب وارد جو می شود با برخورد به موکلول های گاز می سوزد و گرمای آن موجب یونیزه شدن گاز های اطراف می شود . رنگ شهاب نشان دهنده عنصری است که بیش از همه یونیزه شده است . اگر هم سرعت شهاب بسیار زیاد باشد معولا به رنگ سفید دیده می شود . <ref name="multiple2"> بارش های شهابی ، نویسنده : امیر حسن زاده ، ایران شناسی ، شماره انتشار 228</ref>



== مدت دوام ==

درخشش شهاب ها ناپایدار است و به سرعت خاموش می شوند .شما فقط می‌توانید شهاب ها را بر حسب مدت دوامشان به چند دسته سریع ، متوسط و کند تقسیم کنید . البته به کمک روشی در عکاسی از شهاب ها میتوان مدت دوام آن را معلوم کرد.  <ref name="multiple2"> بارش های شهابی ، نویسنده : امیر حسن زاده ، ایران شناسی ، شماره انتشار 228</ref>

روش کار به این صورت است که پنکه ای کوچک را جلوی [[عدسی]] دوربین عکاسی قرار می دهیم و عکاسی بلند مدت را شروع می کنیم. به دلیل حرکت متناوب پنکه از جلوی پره های پنکه در صورتی که شهابی از میدان دید دوربین بگذرد تصویر شهاب در آن یک خط پیوسته نخواهد بود و تصویر منقطع است . با شمارش تعداد برش های رد شهاب و آگاهی از تعداد دو موتور پنکه می‌توان مدت دوام شهاب را تعیین کرد . <ref name="multiple2"> بارش های شهابی ، نویسنده : امیر حسن زاده ، ایران شناسی ، شماره انتشار 228</ref>



== دود ==

بعضی از شهاب ها پس از خاموشی از خود در آسمان رد دودی مانندی بر جای می گذارند . دود [[آذر گوی]] ها (شهاب های پرنور تر از سیاره [[زهره]] تا چند دقیقه در آسمان دیده می شود اما سرانجام بر اثر جابجایی لایه های جوی ناپدید می‌شود .<ref name="multiple2"> بارش های شهابی ، نویسنده : امیر حسن زاده ، ایران شناسی ، شماره انتشار 228</ref>


== دوره فعالیت  ==

مدت زمانی که طول می کشد تا زمین از میان نهر شهابی یک بارش سالیانه عبور کند دوره فعالیت نام دارد دره فعالیت به خصوصیات ذاتی نهر شهابی یعنی پهن یا باریک بودن توده بستگی دارد . <ref name="multiple2"> بارش های شهابی ، نویسنده : امیر حسن زاده ، ایران شناسی ، شماره انتشار 228</ref>

== سرعت ساعتی سمت الرأسی ==

مهمترین مشخصه هر بارش ، تعداد شهاب های آن است . بارش های شهابی هر سال در زمان مشخصی روی می دهند . در دوره ای چند روزه ، هنگامی که زمین از[[مدار]] [[دنباله دار]] مزبور می گذرد . تعداد شهاب ها به میزان قابل توجهی افزایش و سپس کاهش می یابد . بیشترین تعداد شهاب های هر بارش را با کمیتی به نام " سرعت ساعتی سمت الرأسی " ( ZHR ) بیان می کنند . ZHR تعداد شهاب های قابل مشاهده برای یک نفر در مدت یک ساعت و در شرایط مناسب است . یعنی در شرایطی که کانون بارش در سمت الرأس (بالاترین نقطه در آسمان ) و آسمان کاملا" صاف و تاریک باشد. منظور از آسمان تاریک ، آسمانی با حد [[قدر]] ۶/۵ است. [[File:دنباله دار23.JPG|frame|left|]]


کاری که یک رصدگر باید انجام بدهد تعیین شهاب بارشی و شمارش و تخمین مشخصات آن است. برای اینکه وقت و تمرکز از دست نرود می‌توانداز یک همکار برای یادداشت نکات بهره بگیرد.پس از پایان رصد می‌توان آن را در اختیار مراکز نجومی معتبر قرار داد و به بررسی و تجزیه وتحلیل داده ها پرداخت.
{{-}}

== بارش شهابی==
[[File:دنباله دار 21.JPG|frame|left|]]
در بعضی شبها تعداد شهابهایی که مشاهده می شود، بسیار بیشتر از معمول است که ظاهرا از بسیاری قسمتهای آسمان می آیند. اما ، اگر رگه های روشن آنها را به صورت خطوط فرضی از جهت حرکتشان به سمت عقب امتداد دهیم، به نظر می رسد که این خطوط در نقطه ی معینی یکدیگر را قطع میکنند. این نقطه را نقطه ی نور باران می نامیم.از این نقطه رگبار شهابی، یا ذرات بسیاری را می بینیم که در خلال یک مدت کوتاه به جو زمین وارد می شوند. گرچه به نظر می رسد که این شهابها از نقطه معینی می تابند، اما این امر صرفا یک توهم دیداری است. در واقع تک تک ذراتی که این رگبار شهابی را پدید می آورند، در مسیر هایی موازی یکدیگر سیر میکنند.  درست همان طور که به نظر می رسد خطوط راه آهن در فاصله ی دور، در یک نقطه به هم می رسند، این رگه های نور نیز به نظر می آیند که از یک نقطه پدیدار می شوند. با تحلیل مدار های این ذرات پی می بریم که آن ها نه تنها با یکدیگر مربوط اند، بلکه به دنباله داری که مدتی قبل، در طول همان مسیر مداری عبوری کرده است نیز وابستگی دارند.این ذرات به احتمال زیاد خرده ریزهای بازمانده ها از خود دنباله دارند. چون زمین مدار دنباله دار مفروضی را هر سال تقریبا در زمان معینی قطع می‌کند، این رگبارهای شهابی نیز در چرخه های سالانه ای که می‌توان تا حدی وقوع آن را به درستی پیشگویی کرد، تکرار می شود. فهرست کوتاهی از این گونه بارش های شهابی سالانه در زیر درج شده است . نام هر بارش از نام یک صورت فلکی که نقطه ی نور باران، از دیدگاه ناظر زمینی در مقابل آن است، گرفته شده.
ممکن است یک بارش مفروض در خلال یک سال ابهتی بیشتر از سال دیگر داشته باشد، زیرا ذرات ایجاد کننده بارش ها بیشتر گرایش به حرکت گروهی دارند تا آنکه به صورت یکنواخت در امتداد مدار شهاب توزیع شوند. وقتی زمین از درون این گروه عبور می‌کند، منظره ای تماشایی پدید می آید. در 13 نوامبر سال 1833 ، زمین از میان گروهی از ذرات وابسته به دنباله دار 1866I عبور کرد. برآورد تقریبی این است که در جران این عبور بیشتر از 30000 شهاب در ساعت قابل رویت بوده اند. نمایش برجسته ای از این رگبار، رگبار اسدی، در یک چرخه 33 ساله، مشابه با دنباله دار وابسته به آن صورت میگیرد. این چرخه 33 ساله وقتی بیشتر تایید شد که رگبارهای تماشایی سالهای 1932 و 1965 مشاهده شدند و تقریبا 2000 شهاب در دقیقه دیده شد.
شهابهای پراکنده از بارش های شهابی متداولترند;این شهاب ها تقریبا همواره به جو زمین وارد می شوند. به نظر می رسد که این شهابها هیچ رابطه ای با دنباله دار ها نداشته باشند و ممکن است در هر زمان در هر جای آسمان ظاهر شوند. <ref name="multiple3">کتاب نجوم دینامیکی / نوشته رابرت تی دیکسون / ترجمه احمد خواجه نصیر طوسی </ref>
{{-}}

== برخی از بارش های شهابی مهم سال ==

* [[بارش برساوشی]]

* [[بارش جباری]]

* [[بارش اسدی]]

* [[بارش جوزایی]]

* [[بارش ربعی]]

* [[بارش شلیاقی]]

* [[بارش اتا دلوی]]



== منبع ==

<references />