شهاب
اجسام جامد کوچکتر از سیارکها را شهابواره مینامند. البته مرز بین سیارک و شهابواره چندان مشخص نیست؛ بر اساس سلیقه، گاهی یک جسم ده متری را سیارک، و گاهی شهابواره میگویند. اگر چنین جسمی را آنقدر رصد کنند که عناصر مداری آن شناخته شود، میتوان آنرا یک سیارک نامید.
وقتی که یک شهابواره به جو برخورد میکند، یک پدیدهی اپتیکی، موسوم به شهاب، دیده میشود. جرم کوچکترین اجسامی که به یک شهاب منجر میشوند، حدود یک گرم است. شهابوارههای کوچکتر از این، یک پدیدهی اپتیکی را به وجود نمیآورند؛ اما حتی آنها را نیز میتوان با یک رادار که قادر به شناسایی ستون هوای یونیده باشد، رصد کرد. ریزشهابوارهها را بهوسیلهی آشکارسازهای ذرات نیز، که روی ماهواره یا فضاپیما نصب میشود، میتوان مورد مطالعه قرار داد. شهابهای درخشان را آتشگوی مینامند.
با کاهش اندازهی شهابوارهها، تعداد آنها بهسرعت افزایش مییابد. برآورد کردهاند که در هر روز، دست کم ۱۰۰ تن مادهی شهابی روی زمین فرو میریزد. بیشتر این مواد از شهابوارههای ریزی سرچشمه میگیرد که هیچ پدیدهی قابل رؤیتی ندارند.
به دلیل دورنمای سهبُعدی، چنین بهنظر میرسد که تمام شهابهایی که از یک راستا میآیند، از یک نقطه گسیل میشوند. از جملهی این بارشهای شهابی (Meteor Streams or Meteor Showers )، میتوان از برساوشیها (Perseids ) در ماه اوت و جوزائیها (Geminids) در دسامبر نام برد. این نامگذاری بر اساس صورت فلکیای است که بهنظر میرسد نقطهی گسیل در آن قرار دارد. بهطور میانگین، در هر ساعت میتوان چند شهاب پراکنده را دید. در یک بارش شهابی شدید، حتی تا چند ده شهاب در دقیقه قابل رؤیت است؛ هر چند که نرخ عادی، چند ده شهاب در ساعت میباشد.
بیشتر شهابوارهها کوچکاند و در ارتفاع ۱۰۰ کیلومتری میسوزند. با وجود این، ممکن است بزرگترها از جو عبور کرده، به زمین سقوط کنند. اینها را شهاب سنگ (Meteorite ) مینامند. سرعت نسبی یک شهابواره، بهصورت معمول بین ۱۰ تا ۷۰ کیلومتر بر ثانیه است. سرعت اجسام بزرگتر در جو زمین کاهش نمییابد؛ از این رو آنها با همان سرعت کیهانی خود به زمین برخورد کرده، دهانههای برخوردی بزرگی را بهوجود میآورند. سرعت اجسام کوچکتر کند شده، مانند یک تکه سنگ سقوط میکنند. البته برخورد اجسام بزرگ، با قطر یک متر یا بیشتر، ممکن است فاجعههایی را در مقیاس بزرگ بهبار آورد.
شهابسنگهای آهنی (Iron Meteorites) که تقریباً از آهن-نیکل خالص ساخته شدهاند، حدود یک چهارم تمام شهابسنگها را به خود اختصاص میدهند. عملاً این شهابسنگها بین شهابوارهها در اقلیت هستند، اما آنها سفر سخت خود را در جو، آسانتر از اجسام ضعیفتر سپری میکنند. سه چهارم دیگر را شهابسنگهای سنگی (Stony Meteorites ) یا شهابسنگهای سنگی-آهنی (Stone-Iron Meteorites ) تشکیل میدهند.
شهابوارهها خود به سه گروه، با تعداد تقریباً یکسان در هر گروه، تقسیم میشوند. یک سوم، سنگهای معمولی موسوم به کندریت (Chondrite ) است. گروه دوم که ضعیفتر است شامل کندریتهای کربندار (Carbonaceous Chondrites ) میشود؛ و دستهی سوم را مواد دنباله دارها بهوجود میآورد، یعنی اجسامی سست از یخ و برف که نمیتوانند تا زمین دوام بیاورند.
بسیاری از بارشهای شهابی، در مدارهایی یکسان با یک دنبالهدار شناخته شده قرار دارند؛ لذا دست کم تعدادی از شهابوارهها دارای منشأ دنبالهداری هستند. نزدیک به حضیض خورشیدی، در هر ثانیه چندین تن شن در مدار یک دنبالهدار باقی میماند. چندین نمونه از شهابسنگها از ماه یا مریخ سرچشمه گرفتهاند. خردههای ناشی از برخوردهای بزرگ ممکن است به فضا پرتاب شده، در نهایت به زمین برسند. تعدادی از شهاب سنگها نیز خردههای سیارکها هستند.
منبع
کتاب مبانی ستارهشناسی/هانو کارتونن و همکاران/ مترجم: غلامرضا شاهعلی [۱] [۲]