اجرام غیرستاره ای
محتویات
اجرام غیرستاره ای
این عبارت اصطلاحی است که به اجرام رصدی خارج از منظومه شمسی که تک ستاره نیستند اطلاق میشود. به طور خلاصه و در مجموع، به سحابی ها، خوشههای ستارهای و کهکشان ها، «اجرام غیر ستارهای» گفته میشود.
این اجرام خصوصآ در بین رصد گران معروف ترند و اصولآ رصد گران با ابزارهای خود به شکار اجرام غیر ستارهای میروند.
البته این اجرام از نظر نورانیت، ابعاد و فاصله تنوع بسیار زیادی دارند و نمیتوان از این حیث آنها را با هم مقایسه کرد، اما در مجموع همه آنها بین رصدگران به «اجرام غیر ستارهای» مشهورند
نام گذاری
با جستجو كردن در هر مجلهی ستارهشناسی با اسامی مختلف و عجيب و غريبی رو به رو میشويد. نامهايی مانند Arp220 ،MWC560،3C273، QSO0957+561 1E1740/7-2942 و PSR 1257+12. برخی اختصاص به كهكشانها دارند، گروهی شامل سحابیها و خوشههای ستارهای هستند و بعضی هم تپاخترها، اختروشها، اجرام راديويي، منابع پرتو ايكس و كلاً هر چيزی كه در باغ وحش كيهانی وجود دارد. خوشبختانه رصدگرهای آسمان احتياجی به حفظ كردن نام صدها نويسنده، حروف اختصاری يا كدهای مختلف منابع نوری آسمان ندارند.
M حرف اول مسيه
اجرام اعماق آسمان مانند خوشههای ستارهای و سحابیها، از همان روزهای اول كه تلكسوپها آسمان شب را میكاويدند، مورد توجه بودند. اما شارل مسيه ستارهشناس فرانسوی بود كه در اواخر قرن 18 ميلادی توجهی جدی به اين اجرام كرد و آنها را در فهرستی مرتب كرد كه امروزه با نام فهرست مسيه شناخته میشود. مسيه رصدگر و كاشف دنبالهدارها بود كه هدف اصلی او از تهيهی اين فهرست، گردآوری اجرام شبهدنبالهدار برای جلوگيری از خطای احتمالی خود او و همكارانش بود. بيشتر اين اجرام را خود مسيه كشف كرد، اما تعدادی را هم ستارهشناسان ديگر از جمله پیيِر مِشَن نخستين بار ديدند. فهرست مسيه شامل پرنورترين اجرام تودهای و غيرستارهای دو سوم شمالی آسمان است و به همين دليل با وجود گذشت 200 سال، هنوز هم پركاربردترين فهرست اجرام اعماق آسمان است. عرف بر اين است كه هر ستارهشناس آماتوری كه به رصد كهكشانها و خوشه های ستارهای علاقهمند میشود، كار خود را با اين فهرست شروع میكند. همهی 103 جرم اين فهرست (که در ويرايش های بعدی به ترتيب به 108، 109 و 110 جرم رسيد) در حومهی شهر با تلسكوپهای 6 اينچ ديده میشوند. برخی از رصدگران با تلسكوپ 2/4 اينچ شكستی هم تمام اجرام اين فهرست را میبينند و در مناطق بسيار تاريك با دوربين دو چشمی 50×8 نيز همهی آنها ديده میشوند.
NGC و فهرستهای ديگر
فهرست بزرگ بعدی كه با نام NGC منتشر شد، هنوز هم به طور گسترده استفاده میشود. فهرست NGC يا «كاتالوگ عمومی جديد سحابیها و خوشههای ستارهاي» را جان دراير در سال 1888 ميلادی ارائه داد. اين فهرست خلاصهای از تمام فهرستهای غيرستارهای است كه ستارهشناسان قرن نوزدهم تهيه كرده بودند. سرآمد آنها «كاتالوگ عمومی سحابیها» بود كه جان هرشل آن را در سال 1864 منتشر كرده بود. فهرست NGC شامل 7840 جرم غير ستارهای مختلف است كه به ترتيب بُعد، بر اساس موقعيت نقطه یاعتدال بهاری در سال 1860 ميلادی تنظيم شده است. با كشف اجرام بيشتر، دراير در سالهای 1895 و 1908 دو فهرست مكمل را به فهرست NGC با نام فهرست ضميمه يا IC منتشر كرد و در نتيجه تعداد كل اجرام به 13226 جرم غير ستارهای رسيد. همهی اين فهرستها را میتوان حاصل يك كار دانست. اين فهرست تقريباً تمام اجرام پخش (غير نقطهاي) آسمان را كه با تلسكوپهای 8 تا 12 اينچ در مناطق با آلودگی نوری كم و متوسط میتوان ديد و تمام آنهایی را که در رصدگاهی ايدهآل و با يك تلسكوپ 12 اينچ در مناطق با آلودگی نوری كم تا متوسط میتوان ديد را شامل میشود. در رصدگاهی ايدهآل و با يك تسلكوپ 12 اينچ با كيفيت، همهی اجرام NGC ديده میشوند. اما قضيهی IC فرق میكند! نيمی از اجرام IC با رصد مستقيم كشف شدهاند، اما بيشتر اجرام IC دوم (يعنی اجرام شماره IC1530 به بالا) به روشهای عكسبرداری ديده شدهاند، كه اين امر رصد مستقيم آنها را غير ممكن يا بسيار مشكل میكند. شمار زيادی از اجرام غير ستارهای به خصوص كهكشانها، در پروژههای مختلف از جمله عكسبرداری جنوب آسمان در رصدخانههای هاروارد کشف و دستهبندی میشدند. برای رصدگرانی كه پا را از NGC و IC فراتر میگذارند، فهرست بعدي، فهرست UGC، مخفف كاتالوگ عمومی كهكشانها اپسالا است. اين مجموعه شامل 12940 كهكشان درخشان با ميل بالاتر از 2/5- درجه است. كاملتر از اين فهرست، فهرست بزرگ اجرام نجومی غير ستارهای مرئی (MOL) است كه حاصل كار رابرت ديكسون و جرج سانبرن است (انتشارات دانشگاه ايالتیاوهايو، سال 1980). 185000 جرم كه خلاصهای از 270 فهرست ديگر است، اين مجموعه را تشكيل داده است.
كمی پيچيدهتر
هر چيزی با گذشت زمان پيچيدهتر میشود. با گسترش نجوم، گروههای اجرام بيشتری شناسايی میشدند و برای اين كه جرمی در يكی از اين گروهها قرار گيرد، بايد نام جديدی را به خود میگرفت. چنانچه كهكشان ارپ 220، كه در اول مطلب ديديد، همان IC4553 و IC4554 است (كه به خاطر شكل خاص اين كهكشان (كه احتمالاً نتيجهی برخورد و ادغام دو كهكشان مارپيچی است). هالتون آرپ آن را در اطلس كهكشانهای عجيب كه در سال 1966 منتشر كرد، گنجاند. با كشف جرمی در ورای باند مرئی امواج الكترومغناطيسي، نام جديدی برای آن انتخاب میشود. يكی از پرنورترين آن كهكشانها در خوشهی كهكشانی سنبله، , M87 (NGC 4486) است كه به نامهای ديگری از جمله BG78 920421+0.918221,621+8221SE1, 472 C3,A و 28221f SARI+0421+ شناخته میشود. اين اسامی در بين 20 نامی كه در پايگاه دادههای فراكهكشانی ناسا برای اين جرم ثبت شده قرار دارند. در نخستين روزهای نجوم راديويی «سنبله A» شناسايی شد. كه در آن زمان به علت كم بودن قدرت تفكيك تلسكوپهای راديويي، منبع راديويی كل صورت فلكی در نظر گرفته میشد. 3C 274 از اعضای كاتالوگ سوم كمبريج، برای منابع راديويی است كه مانند فهرست مسيه برای اجرام مرئی حاصل كارهای اوليه است و تعدادی از بهترينها را در خود دارد. چنانچه وجود فهرستهای خيلی بهتر از اجرام راديويی كه منتشر شدهاند، پرنورترين اختروش آسمان (ستارهای كه از قدر ظاهری 13 در سنبله) برای هميشه با نام 3C 273 شناخته خواهد شد. سه نام آخر M87 به صورت مختصات ميل و بعد از اين جرم، بر اساس موقعيت نقطهای اعتدال بهاری در سال 1950 تدوين شده است. دوباره به 1ES 1228+126 دقت كنيد. دو گروه عددی وجود دارد كه يكی بعد را نشان میدهد كه در اين مورد 12 ساعت و 28 دقيقه است و ديگری كه 12/6+ است، نشاندهندهی ميل جرم آسمانی است. اين نوع نام گذاری تقريباً نامتناهی و كاربردی است، ولی كمی پيچيدگی هم دارد. اما معنی پيشوند چيست؟ «1ES» نام فهرستی از منابع كيهانی در طول موج اشعه ايكس است كه ماهواره یاينشتين آن را شناسايی كرده است. نام «87GB» نيز اشاره به فهرستی از اجرام راديويی شمال دارد كه در رصدخانهی راديويی گرين بنك در ويرجينيای غربی تهيه شده است. و سرانجام IRAS يك ماهوارهی نجومی فروسرخ بود كه با پرتاب در سال 1983 ميلادي، نخستين پويش آسمان در طول موج فروسرخ دور را انجام داد. M87، به شكل منبعی «كم نور» در فهرست دادههای IRAS كه در سال 1990 منتشر شد ديده میشود.
منبع
مجله نجوم 201