نجوم دردوران باستان

مقدمه
بی گمان توجه انسان به آسمان شب، خورشید و ماه از هزاران سال پیش و حتی در دوران غارنشینی آغاز شده است. اما از زمانی که انسان دشت نشین و کشاورز پیشه شد، به تقویم نیاز پیدا کرد و دانش نجوم از همان دوره پاگرفت. انسان برای زمان سنجی، به رصد اهله ی ماه پرداخت و صورت های فلکی را ابداع کرد تا نشان دهنده ی محل خورشید در آغاز فصل های سال باشد. کم کم، با توجه بیشتر به اسمان، صورت های فلکی بیشتری ابداع شد و پدیده های آسمان مورد توجه نخستین اخترشناسان باستان قرار گرفت. نقش روی سفال ها و مهرهای قدیمی حاکی از آن است که دست کم، از حدود ۶ هزار سال پیش، برخی صورت های فلکی منطقةالبروج در میانرودان (شامل جنوب غرب ایران) شناخته شده بود. حدود ۵هزار سال پیش، در ساختار هرم های بزرگ مصر، نشانه هایی از توجه عمیق به آسمان دیده شد. در هزاره ی سوم پیش از میلاد، اقوام آمریکای مرکزی رصدگران دقیقی بودند و در همان دوره، در بابل و امپراتوری هخامنشی، نجوم در اوج شکوفایی بود. با رشد علم در یونان باستان، بیش از ۲ هزار سال پیش دوره ی جدیدی از اخترشناسی آغاز شد و از حدود یک هزاره پیشی، در اوج دوره ی شکوفایی علم در جامعه ی مسلمانان، منجمان ایرانی و عرب بسیاری به تحقیقی، ساخت ابزار و رصدخانه و ارائه ی جداول دقیق نجومی پرداختند. دانش این دوره، انقلاب نجوم کوپرنیکی را در اروپا پایه گذاری کرد.

کاهنان مصری

آنچه از برخی نقاشی های دیواری در معابد و هرم های مصر برجای مانده، نشاندهنده یآن است که کاهنان یا روحانیان مصری، رصدگران دقیقی بودندکه برای پادشاه و جهت پیش گویی رویداد ها، به رصد می پرداختند. آنها زمان طغیان رود نیل را با طلوع صبح گاهی ستاره شباهنگ حدس می زدند. زیرا در آن هنگام، نیمه تابستان و فصل خشک به پایان می رسید. هرم بزرگ جیزه، که ساخت آن 4800سال پیش شروع شد، تونلی دارد که از محل آرامگاه مرکزی هرم شروع می شود و رو به ستاره ی قطبی آن زمان ( ثعبان در صورت فلکی اژدها )، امتداد می یابد.

رصدگران بابل

روی دو لوح گلی پخته، مربوط به حدود 700 سال پیش از میلاد که در تمدن بابل ( جایی که عراق امروز قرار دارد ) یافت شده، اطلاعات کاملی از حرکت ستارگان و سیارات ثبت شده است. فهرستی از ستاره ها و صورت های فلکی شناخته شده آنزمان، نشانه روشنی از وجود پشتوانه و سنتی بسیار غنی از رصد آسمان به همت بابلی هاست. برخی صورت فلکی تا این روزگار حفظ شده و به دست ما رسیده است. بابلی ها میراث بزرگ دیگری نیز در تاریخ نجوم دارند و آن تقسیم مدت یک سال به 360 روز است. با ظهور امپراطوری هخامنشی و گسترش آن به بابلف مغان ایران ( پیروان حضرت نوح ) نیز، که منجمانی توانا بودند، به رصدگران بابلی پیوستند و دوره ی شکوفایی نجوم منطقه فرارسید.

تحول یونانی
در اوایل هزاره اول پیش از میلاد، با رشد تمدن یونانی و انتقال تدریجی دانش مصر و میان رودان و ایران به آنجا، دانش دوران باستان به تحولی بزرگ رسید. برخلاف بابلی ها، که نجوم را بیشتر برای کاربرد آن در پیشگویی آینده ( اختربینی ) مطالعه می کردند، یونانیان در پی یافتن اصول کلی و قوانین فیزیکی بودند که بر حرکت های عالم حکم می راند. به این سبب آنان فلسفه را با علم آمیختند. ارسطو در قرن چهارم پیش از میلاد، نظامی برای کارکرد جهان و پدیده های آن بیان کرد که افالکی بی تغییر و لایه لایه بر گرد زمین بود. اَبَرخُس در قرن دوم پیش از میلاد، فهرستی از 850 ستاره ی رصد شده ارايه داد و نخستین ستاره ها را بر اساس روشنایی مرتب کرد که مبنای قدرسنجی ستاره ها در نجوم شد. حدود سیصد سال بعد، در قرن دوم میلادی، منجم مصری - یونانی، بطلمیوس، مهم ترین کتاب دوران باستان را نوشت. کتاب محیطی قرن ها منبع اصلی منجمان بود و مدل زمین مرکزی بطلمیوس تا دوران کوپرنیک، یعنی 14 قرن، مبنای اصلی بود.

نجوم در ایران باستان
متن های باقی مانده از دوران کهن ایران، از رشد دانش ستاره شناسی در این زمان نشان دارد. گذشته از برخی افسانه های کهن در متونی مانند شاهنامه فردوسی، که به برخی ابزار های رصدی پیشرفته نظیر جام جمشید اشاره دارند، می توان در بسیاری از متون مقدس تاریخی در این زمینه، نشانه های آشکاری یافت. در فصل پشت های اوستا، علاوه بر ارايه ی تقسیمات دقیقی از ستاره ها و سیاره ها، به برخی پدیده ها مانند بارش شهاب نیز اشاره شده است. وجود بنایی مانند تخت تاقدیس ( احتمالا نخستین آسمان نمای جهان )، امروزه از مرز افسانه خارج شده است و پژوهش های باستان شناختی در زمینه آنها صورت می گیرد.